Bu çalýþma koronavirüs salgýnýnýn Suriyeli mülteciler üzerindeki etkisini algý, bireysel korunma deneyimleri, ekonomik yapý, sosyal iliþkiler ve kenti kullaným pratikleri üzerinden mahalle ölçeðinde incelemeyi amaçlamýþtýr. Niteliksel bir araþtýrma yaklaþýmýnýn benimsendiði çalýþmada, temel veri kaynaðýný Ulubey-Önder Mahallelerinde (Ankara) yaþayan Suriyeli mültecilerle gerçekleþtirilen derinlemesine görüþmeler oluþturmuþtur. Araþtýrmanýn bulgularý salgýnýn Suriyeli mültecilerin ve yerleþtikleri mahallelerin ekonomik, sosyal ve mekânsal yapýsý üzerindeki etkisini ortaya koyarken, salgýn öncesi ve sonrasý durumlarýný karþýlaþtýrma imkâný da sunmuþtur. Araþtýrmanýn sonuçlarý Suriyeli mültecilerin salgýn konusunda etkin bilgi edinme kaynaklarýnýn sosyal iliþki ve iletiþim aðlarý ve sosyal medya kanallarý olduðunu göstermektedir. Suriyeli mültecilerin dini inançlarý ile sosyal ve ekonomik gereksinimleri virüsten etkilenmeyecekleri algýsýný þekillendirmekte ve alýnan salgýn tedbirlerine gösterdikleri tepki ve direnci açýklamaktadýr. Eriþebilecekleri saðlýk hizmetleri konusunda yetersiz bilgiye sahip olmalarý, maske kullanýmý ve sosyal mesafe kurallarýna uymamalarý, aile yapýlarý, yaþam ve çalýþma ortamlarýnýn yapýsý virüsün yayýlma riskini artýrmaktadýr. Sokaklara yansýyan insan hareketliliði ve alýþveriþ canlýlýðýnýn salgýn öncesinde olduðu gibi devam ettiði izlenmiþ olsa da iþten çýkarýlma ve STK yardýmlarýna sýnýrlý eriþim nedeniyle aile gelirlerinde ve yaþam standartlarýnda azalmalar olduðu tespit edilmiþtir. Bu durum alandaki dayanýþma aðlarýnýn ve sosyal iliþkilerin güçlenmesinde etkili olmuþtur. Salgýnýn kadýn ve erkeðin sosyalleþme imkânlarýný farklý biçimlerde etkilediði, sokaða çýkma yasaklarýnýn ve toplu ibadetlerin durdurulmasýnýn sosyal hayatý olumsuz etkilendiði belirlenmiþtir.

Tarým devrimi ile baþlayan yerleþik hayatla birlikte insanlarýn artýk ürünlerini ihtiyaç duyduklarý baþka mallarla deðiþtirme gereksinimi ortaya çýkmýþtýr. Bu geleneðin yerleþimlerde meydana getirdiði, alýcý ve satýcýlarý buluþturan ilk ticaret yerleri ise pazarlar olmuþtur. Bir yörenin kültüründe ve günlük yaþamýnda geçmiþten günümüze en önemli kamusal mekanlardan biri olmalarý itibariyle pazarlarýn varlýklarýný sorunsuz sürdürebilmeleri, bulunduklarý zamanýn koþullarýna uygun biçimde konumlanmalarýný, planlanmalarýný ve tasarlanmalarýný gerektirir. Aralýk 2019’da, ilk vakalarý–ironik þekilde–Çin’in Wuhan kentindeki bir canlý hayvan ve deniz ürünleri toptancý hali çalýþanlarýnda görülen ve hýzla küresel bir salgýna dönüþen COVID-19, özellikle kamusal açýk mekanlar ile ticari kullanýmlarý doðrudan etkileyerek günlük rutinlerimizi deðiþtirmiþtir. Dolayýsýyla, bu mekanlar ve kullanýmlar, koronavirüs pandemi süreci ve sonrasý dönem için “yeni normaller” ve “fiziksel mesafe kurallarý” çerçevesinde yeniden ele alýnmalýdýr. COVID-19 sonra-sýna ait deðerlendirmelerin de yer aldýðý bu çalýþmada, Türkiye’de sosyal yaþama dair önemli bir kamusal-ticari kullaným olan pazar yerlerinin yerseçimi, planlama ve tasarýmýna yönelik bir ölçütler bütününe ulaþmak amaçlanmýþtýr. Bu kapsamda yapýlan COVID-19 öncesi ve sürecine yönelik yazýn, dünya pazarlarý ve mevzuat incelemeleri ile bir yerleþimde nüfusa etkin hizmet edebilecek pazarlarýn yerseçimi, planlama ve tasarým ölçekleri itibariyle sahip olmasý gereken özellikler Pazar Yeri Planlama Tablosu (PYPT) ile ortaya konmuþtur. Devamýnda, PYPT’nin sade bir versiyonu, orta ölçekli bir kentin pazar yerleri üzerinde test edilmiþtir.

Yönetim planý kavramý, kültürel miras alanlarýnda uygulanan bir stratejik mekânsal planlama yaklaþýmý olarak, neoliberalizm, çevrecilik hareketleri ve postmodernizm ekseninde yaþanan paradigma deðiþimlerinin sonucunda 1980’lerde geliþmeye baþlamýþ, uluslararasý koruma mevzuatýnda 2000’lerde, Türkiye'de ise 2863 sayýlý Kültür ve Tabiat Varlýklarýný Koruma Kanunu’nda 2004 yýlýnda yapýlan deðiþiklikle yasallýk kazanmýþtýr. O tarihten bugüne Türkiye’de bu konudaki uygulama deneyimi ve akademik araþtýrmalar artmýþtýr. Ne var ki, yürütülen bu araþtýrmalara iliþkin detaylý bir analiz henüz yapýlmamýþtýr. Böyle bir analiz, yönetim planlama kuramý ile uygulamasý arasýnda güçlü bir baðýn kurulmasýna katký saðlayabilir. Bu makale; öncelikle yönetim planlama yaklaþýmýnýn ortaya çýktýðý sosyo-politik baðlamý özetleyerek kavramýn çok boyutlu doðasýný aktarmayý, sonrasýnda ise kültürel miras yönetim planlamasý konusundaki akademik araþtýrmalara dönük ilginin analizini lisansüstü tezlere odaklanarak yaparak yönetim planlama yaklaþýmýnýn Türkiye pratiðindeki teori ve uygulama arasýndaki iliþkisi üzerine bir tartýþma baþlatmayý amaçlamaktadýr. Araþtýrma sonunda; bugüne kadarki araþtýrmalarda hangi boyutlarýn ve hangi yöntemsel yaklaþýmlarýn ele alýndýðý özetlenmekte, ayrýca daha fazla ilgi gerektiren boyutlar hakkýnda çýkarýmlar yapýlmaktadýr.

Tarihi Yarýmada’nýn Haliç kýyýlarýndaki savunma yapýlarý olarak kentin geliþimiyle eþ zamanlý inþa edilen Haliç Deniz Surlarý, günümüz Ýstanbul’unun tarihsel katmanlýlýðýnýn ve kültürel birikiminin önemli bir parçasýdýr. Tarihsel süreçte Haliç Deniz Surlarý iþlevini kaybederek önemli ölçüde yýkýma uðrarken; Ayvansaray ve Cibali arasýndaki bölümü, çeþitli yapý gruplarý veya kentsel alanlarla bir arada kalýntýlar halinde günümüze ulaþmýþtýr. Ancak, tarihsel baðlamýndan oldukça kopmuþ ve algýlanamaz durumdadýr. Haliç Surlarýnýn görünmezliðinin artmasýyla birlikte korunmasý konusundaki farkýndalýðýn geliþtirilemediði düþünülmektedir. Makalede Haliç Deniz Surlarýnýn özgün fiziksel bütünlüðündeki kayýplarýn ve mevcut izlerin tespiti yapýlmýþ, Ayvansaray ve Cibali arasýndaki günümüze ulaþan bölümlerinin mekânsal analiz yöntemi ile algýlanabilirliðini ve görünürlüðünü olumsuz etkileyen koruma sorunlarý belirlenmiþtir. Çalýþmanýn ilk aþamasý, Haliç Surlarýnýn kronolojik geliþimindeki kentsel dinamikler ýþýðýnda belirlenen dönüm noktalarý iskeletinde, koruma anlayýþýndaki geliþmeler ve Dünya üzerindeki diðer kent surlarýnýn dönüþümü ile iliþkilendirilerek Haliç Surlarýnýn özgün fiziksel bütünlüðündeki deðiþimlerin ve yaþanan kayýplarla birlikte izlerinin haritalandýrýlmasýný içermektedir. Ýkinci aþamada, Ayvansaray - Cibali arasýnda Haliç Surlarýnýn izleri ve yakýn çevresinde mekânsal analizler ve ölçekli fotoðraf çekimleri aracýlýðýyla günümüz durumuna yönelik tespitler yapýlmýþtýr. Kentsel dinamikler etkisinde koruma sorunlarý; bayýndýrlýk ve imar faaliyetleri, ulaþým kararlarý ve trafik yükü, plansýz ve düzensiz yapýlaþma, Ýþlevsel, mekânsal ve sosyal sürekliliðin saðlanamamasý, tescil kaydý eksikliði, bilgilendirme düzenlemelerinin eksikliði, toplumsal ve yönetsel anlamda koruma bilincinin yeterli düzeyde geliþmemiþ olmasý ve temelde farklý menfaat gruplarýný kapsayan bütüncül bir “yönetim planý”nýn olmayýþý olarak belirlenmiþtir.

Kentsel mirasýn korunmasý baðlamýnda pek çok sorunun temelinde ulaþým sistemi ve özel ulaþým türleri bulunmaktadýr. Buna karþýn kentsel yenileþtirme, yeniden canlandýrma, ve/veya kültürel mirasýn korunmasýnda ulaþýma iliþkin konularýn yeterince gözetildiðini söylemek zordur. Halbuki ekonomik canlýlýðýn saðlanmasý sürdürülmesi, ulaþým sistemi ve arazi kullaným iliþkisinin saðlýklý kurulmasý ve dezavantajlý sosyal gruplarýn eriþim, hareketlilik ihtiyaçlarýnýn gözetilmesi için ulaþýmýn özellikle kentsel koruma alanýna entegrasyonu önem taþýmaktadýr. Üstelik çaðdaþ ulaþým türleri kullanýlsa dahi çok dikkatli müdahale edilmesi gereken miras alanlarýnda çeþitli çevresel ve sosyal sorunlar ortaya çýkmaktadýr. Bu makale mikro-simülasyon yaklaþýmýyla Bireysel Hýzlý Toplu Taþým (BHT) sisteminin fiziki olarak uygulanabilirliðinin, dezavantajlý gruplarýn yerel düzeydeki ulaþým ihtiyaçlarýnýn karþýlanabilirliðinin, ve arazi kullanýmý, hava kirliliði, güvenlik, sürdürülebilirlik türünden çevresel ve sosyal etkilerinin araþtýrýlmasýný hedeflemektedir. Çalýþmada BHT sisteminin mikro-simülasyon yönteminin kullanýlmasýyla, anýlan tüm bu unsurlara çözüm saðlanmýþ ve doðrulanabilir kanýtlar biçiminde ortaya konmuþtur. Bulgular hareketliliðin BHT teknolojisiyle eþit bir biçimde saðlandýðýný, sosyoekonomik faydalarý olduðunu ve tüm bunlarýn yanýsýra fiziki olarak da sistemin uygulanabileceðini göstermiþtir. Çalýþmada BHT teknolojisinin çevreci ve sürdürülebilir olduðu, kentsel sit alanlarýnýn korunmasýnda etkin bir çözüm olduðuna dair bilgi saðlanmýþtýr.

Tüm sektörlerde enerji verimliliðinin artýrýlmasý ve doðal kaynaklarýn korunmasý, özellikle yenilenebilir ürünler, binalar, süreçler, teknolojiler ve hizmetler ile çevre kirliliðinin önlenmesi için yenilenebilir enerji kaynaklarýnýn kullanýmýnýn yaygýnlaþtýrýlmasý son derece önemlidir. Bina geliþtirme sürecinde bilgi ve teknolojinin ekonomik deðere dönüþümünün göstergeleri, çevre dostu binalarýn yaþam döngüleri boyunca enerji verimli olmalarý ve mekânsal kalitenin sertifika sistemleri ile denetlenmesi nedeniyle iþletme maliyetlerinin düþeceðidir. Bu baðlamda direktifler ve yönergeler, enerji, planlama ve konut alanlarýnda üst ölçekte bütüncül bir yaklaþýmý öngörmektedir. Ulaþým, enerji ve teknoloji altyapýlarýnýn oluþturulmasý özellikle þehir, bina ve ürün ölçeðinde üzerinde durulmasý gereken konulardýr. Teknolojik çözümlerin toplum odaklý çözümlerle birlikte deðerlendirilmesi yapýlý çevrenin iyileþtirilmesine yardýmcý olabilir. Bu anlamda kentsel ölçekte sürdürülebilir deðerlendirme sistemleri bazý dönüþüm konularýna çözüm getirmekte ve birçok aktörü bir araya getirerek ortak bir vizyon elde edilmesine zemin hazýrlamaktadýr. Geliþmiþ ülkelerdeki planlama politikalarýnýn yansýmasý olan böyle bir sistem Türkiye'de henüz mevcut deðildir. Bu çalýþma, Türkiye’ye özgü bir ölçme ve izleme aracý geliþtirilmesinin ilk adýmý olarak SEEB-TR Mahalle deðerlendirme sistemini tanýtmaktadýr. Geliþtirilen sistemin inþaat sektöründe kentsel mekân için bir kalite deðerlendirme kriteri olacaðý düþünülmektedir.

Mekânsal eriþilebilirlik, kentlerde adil ve kapsayýcý kamusal yaþamýn oluþumu için ön koþullardan birisidir. Herkes için eþit eriþilebilir kentlerin oluþumunda, düþünsel, mimari, yasal ve örgütsel sistemin önemli etkisi vardýr. Kanunlarda, yönetmeliklerde ve tasarým standartlarýnda yer alan eriþilebilir tasarým konusundaki kurallar, normlar ve ölçütler, gerekli mimari tasarým kriterlerini sunmalarýna raðmen, kamusal mekanlarda fiziksel eriþimle ilgili problemler yaþanmakta ve bu nedenle insanlar hala temel hak ve özgürlüklerinden mahrum kalmaktadýrlar. Bu çalýþma, Türkiye’de yasal belgeler çok açýk bir þekilde kapsayýcý kamusal mekanlarýn ve sokaklarýn oluþumuna dair hükümler içermesine raðmen, neden hala kentlerimizde bu dönüþümlerin gerçekleþmediðini anlamayý hedeflemektedir. Bu kapsamda, mahalle ölçeðinde eriþilebilirlik uygulamalarýnýn düþünsel, mimari, yasal ve örgütsel alt yapýsýnýn deðerlendirilmesi amaçlanmaktadýr. Kapsayýcý kamusal mekanlarýn tasarýmý ve uygulama sürecindeki ‘denetimi’ kavramý, Kevin Lynch’in (1981) ‘verimli’ ve ‘adil’ þehir yaþamý üzerine kurduðu “Ýyi Þehir Formu” teorisinde tanýmladýðý ‘eriþim’ ve ‘kontrol’ parametreleri ile tartýþýlmaktadýr. Mahalle yönetiminin katýlýmcý bir yaklaþýmla aktif bir þekilde sürdürülmeye çalýþýldýðý Çiðdem Mahallesi, bu çalýþmada örneklem olarak seçilmiþtir. Kolektif bir yapý içinde yönetilen Çiðdem Mahallesi’nde, ilgili paydaþlarla derinlemesine söyleþiler yaparak, eriþilebilirlik denetiminin gerçekte nasýl deneyimlendiði, bir arada çalýþma ve iletiþim ortamýnýn varlýðý ve zayýflýklarý tartýþýlmaktadýr. Çalýþmanýn kuramsal yaklaþýmý ve alan çalýþmasýndan edinilen bilgiler ýþýðýnda, çalýþmanýn sonucu mahalle ölçeðinde eriþilebilirlik izleme ve denetleme süreci ve örgütsel iletiþim ortamý üzerine deðerlendirme ve öneriler içermektedir.

Kentsel koruma müdahaleleri ve yerel halk tarafýndan benimsenmesi deðerlendirildiðinde, bazý kentlerde yapýlan çalýþmalarýn benzerlerine göre daha baþarýlý olduðu görülmektedir. Uluslararasý belgeler, kentsel korumayý belirli bir kurumun görevi olarak deðil, farklý aktörlerin ortak sorumluluðu olarak tanýmlamaktadýr. Sorumluluk, toplumun her düzeyinde bilinç ve farkýndalýk gerektirir. Yerel aktörlerin ve kurumlarýn koruma faaliyetlerindeki rolleri, tarihi çevre ile doðrudan iliþkileri nedeniyle önemlidir. Bu baðlamda makalede, kentsel koruma sürecinin baþarýsý ve etkili sonuçlarýnda bir faktör olarak tanýmlanan yerel koruma kapasitesi kavramý anlatýlmaktadýr. Yerel koruma kapasitesi, yerel yönetimler ile yerel toplum arasýndaki yetkinlik, deneyim, bilgi birikimi ve kentsel korumaya olan baðlýlýklarý arasýndaki karþýlýklý iliþki aðýnýn bütünü olarak tanýmlanmaktadýr. Gaziantep ve Þanlýurfa örnek çalýþma alanlarý olarak seçilmiþtir. Her iki þehirde de 2004 yýlýndan itibaren yoðun olarak kentsel koruma çalýþmalarý yürütülmektedir. Bu nedenle, yaklaþýk 20 yýllýk bir süre için karþýlaþtýrmalý bir deðerlendirme yapýlabilmektedir. Bu baðlamda, öncelikle 2011 yýlýnda tamamlanan araþtýrma sonuçlarýndan hareketle, Gaziantep'in yerel koruma kapasitesinin özellikle birlikte iþ yapabilme becerileri açýsýndan Þanlýurfa'ya göre daha yüksek olduðu vurgulanmaktadýr. Daha sonra yerel koruma kapasitesindeki farklýlýklar, son 10 yýlda bölge ve þehirlerdeki deðiþimlere dayalý olarak bir deðerlendirme yapýlmaktadýr.

Mekânsal planlamanýn öne çýkan amaçlarýndan biri sosyal adaleti tesis etmektir. Ancak kentlerde sosyal adaletin tesisi bir anda gerçekleþmez. Hayata geçirilen her kentsel proje, fayda ve maliyetlerin toplumda yeniden daðýtýlmasýna neden olur. Bu yolla kentsel projeler toplumda sosyal adalet oluþumuna olumlu veya olumsuz yönde belli bir katký yapar. Bu çalýþmada bir ýrmak kýyý düzenleme projesinde ortaya çýkan ekonomik fayda ve maliyeti tespit etmek, fayda ve maliyetin proje paydaþlarý arasýnda finansal olarak nasýl paylaþýldýðýný ortaya çýkarmak ve sosyal adalet perspektifinden sonucu yorumlamak amaçlanmýþtýr. Kentsel projeler sonucu oluþan ekonomik faydanýn yeniden kamuya (devlete ve topluma) aktarýlmasý sosyal adaletin tesisi noktasýnda en önemli konudur. Araþtýrma, kentsel projelere baðlý ortaya çýkan ekonomik faydanýn kamuya adil þekilde dönüþünün saðlanýp saðlanmadýðý meselesini sorgulamayý hedeflemektedir. Araþtýrmada literatür taramasý, doküman incelemesi, saha araþtýrmasý ve fayda-maliyet analizi yöntemleri birlikte kullanýlmýþtýr. Antalya’nýn doðu kýsmýnda bulunan ilçelerinden Manavgat’ýn, yerel yönetimi tarafýndan projelendirilerek uygulanan ýrmak kýyý düzenleme projesi örnek alan olarak seçilmiþtir. 2015 yýlýnda tamamlanan Manavgat Irmak Kýyý Düzenleme Projesinin, belli bir etki alaný içinde yýllar içinde ne kadar ekonomik artý deðer ürettiði, bu artý deðerin hangi aktörler tarafýndan nasýl paylaþýldýðý konusu ayrýntýlý araþtýrýlmýþ, fayda-maliyet analizi yapýlmýþtýr. Araþtýrma, projenin doðurduðu deðer artýþlarýnýn Manavgatlýlar arasýnda kýsmen adil paylaþýldýðýný ortaya koymuþtur. Sosyal adalet perspektifinden bakýldýðýnda fýrsat eþitliði sunma, servet konsantrasyonunu ve mülkiyet konsantrasyonunu önleme anlamýnda ORTA, mekânsal adaleti ve kamu yararýný saðlama anlamýnda GÜÇLÜ þekilde projenin Manavgat’ta sosyal adalet oluþumuna katkýda bulunduðu belirlenmiþtir. Çalýþma, sosyal adaletin mekânsal bir bileþeninin mutlaka olduðunu ve sosyal adaletin toplumsal olarak üretilen bir olgu olduðunu göstermesi bakýmýndan önem arz etmektedir.

Günümüzde kentlerin hýzlý geliþimi ile kent çevresi kýrsal peyzajlarýn ve kýrsal karakterlerin deðiþime uðramasý sonucunda, net bir kýr-kent ayrýmý yapýlmasý mümkün olmamaya baþlamýþtýr. Bununla birlikte artýk sadece kentlerin deðil kent dýþý alanlarýn da büyümeye baþlamasýyla daha da karmaþýk yapýlar oluþmakta, kentin kýrsal peyzajlarý etkilemesi ve deðiþtirmesi sonucunda yeni ara kesitler ve tanýmlamalar ortaya çýkmaktadýr. Bu noktada alan kullanýmlarýnýn net olarak belirlenemediði ve sýnýrlandýrmanýn zor olduðu kentsel ve kýrsal alanlarda beliren geçiþ ve yayýlým bölgelerinin doðru planlama süreçleri ile kýrsal ve kentsel karakterlerin korunmasý adýna izlenmesi ihtiyacý doðmuþtur. Yayýlým çok yoðun bir bölgeden az yoðun bir bölgeye olan hareketi ifade etmekte olup, bu çalýþma ile kentsel ve kýrsal peyzajlar arasýnda kalan alan kullanýmlarýnýn deðiþmesi ve dönüþmesiyle yayýlýmýn bir sonucu olarak ortaya çýkan yeni ara bölgelerde oluþan kentsel yayýlým tanýmlarý; Burlöv - Ýsveç örneði üzerinden “kent çevresi yerleþim alanlarý” (sub-urban), Þangay, Çin örneði üzerinden “geçiþ bölgesi” (periphery), Gaboron, Afrika örneði üzerinden “saçak peyzajlar” (fringe) ve ABD örneði üzerinden “kentsel-kýrsal yayýlým” (sprawl) örnekleri ile incelenmiþ ve kent çevresi kýrsal yayýlým peyzajlarý ve karakteristikleri için mekânsal bir çerçevede ifade edilmeye çalýþýlmýþtýr. Kentsel yayýlýmdan en çok etkilenen alanlarýn kentlerin çevresindeki kýrsal-tarýmsal alanlar olmasý ve dolayýsýyla bu alanlarýn varlýðýný sürdürebilmesinin ortaya çýkan “ara bölgelerin” doðru planlanmasýndan geçtiði düþünülmektedir.