Doðu Akdeniz liman kentlerinin pek çoðunun geliþiminde ve bazýlarýnýn da bir iskeleden liman kentine evrilmesinde, on dokuzuncu yüzyýlýn özellikle Doðu Akdeniz’de yarattýðý üretim biçim ve iliþkilerindeki deðiþimin etkisini yadsýmak olanaksýzdýr. Ancak öte yandan, söz konusu kentlerin, ortak bazý yapýsal özellikler taþýdýklarý ve sahip olduklarý liman olanaklarý ile deniz üzerinden kurulan yeni bir iliþki aðý ve biçimini üreten birer aktör olduklarý görülür. Peki, özellikle on dokuzuncu yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren, Doðu Akdeniz’de artan ticaret ve nüfus hareketlerinin birer odak noktasý olan bu kentlerin, sahip olduklarý benzer yapýsal özellikler, yirminci yüzyýla kadarki süreçte nasýl bir geliþim ve deðiþim geçirmiþtir? Bu soru çerçevesinde, söz konusu kentlere iliþkin çeþitli çalýþmalar incelenerek, Doðu Akdeniz liman kentlerinin ortak yapýsal özellikleri ve on dokuzuncu yüzyýlda geçirdikleri benzerlik gösteren mekânsal deðiþim ele alýnmýþtýr.

Farklý sosyolojik özellikleri ile mahalleler kent dokusunun en özgün parçasýdýr. Ayný zamanda temel bir planlama birimi olarak mahalle her zaman plancýlarýn ve kent vizyonerlerinin özel ilgi alanýdýr. Literatürde mahallenin genel bir tanýmý olmamakla birlikte mahalle sýnýrlarý hem öznel hem de nesnel olarak tanýmlanabilmektedir. 20. yüzyýlýn baþlarýndan beri, daha iyi ve yaþanabilir mahalleler oluþturmak amacýyla çeþitli teoriler ve modeller geliþtirilmiþtir. Sürdürülebilir kalkýnma kavramýnýn ortaya çýkmasý ile birlikte yer ve yerele vurgu saðlayarak mahalle planlamasý için yeni giriþimler yükseliþe geçmiþtir. Mahalle planlamasý hareketleri 20. yüzyýlýn baþýndan, günümüze kadar olan süreçte geliþirken, her planlama hareketi bir önceki yaklaþýmdan çýkan derslere göre geliþtirilmiþtir. Bu makalede de sürdürülebilir mahalle temelli komþuluk birimi planlama hareketleri (tarihsel süreçteki sýrasý; Bahçe Þehir, Mahalle Birimi, Modernizm, Neo-gelenesel, Eko-kentleþme ve EkoYer hareketleri) ilgili yazýndaki eleþtirileri ile karþýlaþtýrýlarak açýklanmýþtýr. Yakýn zamana rastlayan yaklaþým Ecodistrict olarak literatürde yer almaktadýr. Ecodistict kavramýnýn içeriðindeki yer ve yere vurgunun öncelikli olmasý nedeniyle makalede kavram EkoYer olarak kullanýlmýþtýr. EkoYer hareketinin diðer yaklaþýmlarýn sürdürülebilirlik hedefli sentezi, birçok Amerikan ve Avrupa kentinde de uygulama olanaðý bulmuþtur. Bu nedenle makalenin hedefi Türkiye’deki mahalleleri daha sürdürülebilir ve yaþanabilir kýlmak için EkoYer yaklaþýmý ile planlamanýn mümkün olabileceðidir. EkoYer yaklaþýmýnda kullanýlan sosyal, ekonomik, fiziksel bileþenler ile kriterler tanýmlanmýþ, daha sonra Analitik Hiyerarþi Süreci (AHS) yöntemi kullanýlarak Türkiye’de yere özgü sürdürülebilir mahalle EkoYer ajanda önerisi geliþtirilmiþtir. Bu amaçla, mahalle ölçeðinde sürdürebilir insan yerleþimleri tasarýmýný hedefleyen ve çerçeve niteliðinde içeriðe sahip olan EkoYer hareketinin ülkemizde uygulanabilirliði sonucuna varýlmýþtýr.

Bu makale stratejik mekansal planlama sürecleri ile iliþkili olarak Türkiye’deki Bütünleþik Kýyý Alanlarý Yönetimi (BKAY) süreçlerini incelemekte ve bu süreçlerin özelliklerini stratejik planlama pratikleri ile birlikte açýklamayý hedeflemektedir. Dünyada ve Türkiye’de özellikle 1990’lardan sonra stratejik mekansal planlamanýn kapsamlý planlamaya alternatif olarak kentsel ve bölgesel planlama uygulamalarýnda etkili olmasýyla ortaya çýkmýþtýr. Bu planlama yaklaþýmý kapsamlý planlama ile karþýlaþtýrýldýðýnda daha esnek, eylem odaklý, katýlýmý destekleyerek ve karar alma süreçlerinde müzakereci olma özellikleriyle farklý seviyelerdeki devlet kurumlarýnýn farklý ölçeklerde birlikte çalýþmasýný (çok düzeyli yönetiþim) ve farklý sektörlerin iþbirliðini ön plana çýkarmaktadýr. Ancak, 2000’li yýllarda stratejik planlarýn uygulama süreçlerine entegre edilememesi, yetki karmaþasýndan doðan sorunlar, plan süreçlerini destekleyen eylem plan ve programlarýnýn eksikliði ile izleme ve deðerlendirme aþamalarýndaki yetersizlikler, bu planlarýn öneminin azalmasýna neden olmuþtur. Son yýllarda, stratejik mekansal planlama yaklaþýmýnýn kentsel ve bölgesel planlama süreçleri ile iliþkilendirilmeye çalýþýldýðý görülse de bu konuda yapýlan çalýþmalarýn yetersiz olduðu anlaþýlmaktadýr. Bu makalede, bir stratejik mekansal planlama süreci olarak BKAY ve Planlama sürecinin mevcut yasal, kurumsal yapý ve planlama süreçleri ile iliþkisi incelenecektir. BKAY süreçlerinde yer almýþ uzmanlarla yapýlan derinlemesine görüþmeler ýþýðýnda bu süreçlerin olumlu ve olumsuz yönleri belirlenerek, BKAY sürecinin yeniden etkinleþtirilmesi için yapýlmasý gereken düzenlemeler tartýþýlacaktýr. Bu görüþmelerden elde edilen çýkarýmlar ile kýyý alanlarý ve planlamasý ile mevcut düzenlemelerin iyileþtirilmesi için öneri planlama politikalarý ve programlarý geliþtirilebilecek; stratejik mekansal planlamanýn güçlü yönleri ile kýyý alanlarýnýn sürdürülebilir þekilde yönetimi arasýnda iliþki kurulabilecektir.

Dünya ticaretinde orta ve ileri teknoloji ürünlerinin toplam ticarete oraný hýzla artmaktadýr. Bu duruma uyum gösterebilme kabiliyeti, geliþen ülke ekonomilerinin baþarýsýný etkileyen önemli faktörlerdendir. Bundan dolayý her ülke dünya ekonomisindeki yerlerini güçlendirebilmek veya koruyabilmek için çeþitli politikalar geliþtirmektedirler. Özel ekonomi bölgeleri, ileri teknoloji üretimine yönelimi saðlamalarý, etkin yönetim yapýlarý, lojistik kabiliyetleri ve ARGE altyapýlarý nedeniyle bu kapsamda önemli bir araç olarak ortaya çýkmaktadýr. Konya Ovasý bölgesinde de özel ekonomi bölgelerinin kurulmasýna yönelik bir istek ve bu konuda çeþitli araþtýrmalar mevcuttur. Özel ekonomi bölgelerinin (ÖEB) nitelikleri ve kurgularý ülkeden ülkeye deðiþtiðinden, bölgenin güçlü ve zayýf yönlerinin ortaya konulmasý ilk aþama olarak görülebilir. Bu noktada bölge uzmanlarýnýn görüþlerinin yansýtýlmasý, bölgenin beklentilerinin anlaþýlmasýnda ve bölgeye özel ÖEB kurgusunun yapýlabilmesinde önemlidir. Bu gerekçelerden dolayý 129 davetli uzman ile bir çalýþtay gerçekleþtirilmiþ ve Ortak Akýl Platformu adýmlarý ile sistematik þekilde uzmanlarla GZFT analizi gerçekleþtirilmiþtir. Uzmanlar ile yapýlan çalýþmanýn ilk aþamasýnda GZFT çalýþmasý gerçekleþtirilmiþ, ikinci aþamasýnda ise belirlenen sýkýntýlara yönelik öneri geliþtirme çalýþmasý gerçekleþtirilmiþtir. GZFT çalýþmasýnýn sonucunda bölgenin konum avantajý, üretim kapasiteleri, maliyet avantajlarý gibi güçlü ve fýrsatlar ortaya çýkmýþ. Bürokrasi, kurumsallaþma, nitelikli istihdam, limana mesafe gibi baþlýklarýn ise tehdit veya zayýf yön olarak gösterilmiþtir. Bu çalýþma kapsamýnda elde edilmiþ olan bulgular bölgede kurulmasý muhtemel olan ÖEB’e yönelik beklentiyi ortaya koymuþtur. Bu nedenle, makale çalýþmasý ÖEB ile ilgili bir ön çalýþma olarak kurgulanmýþtýr.

Bu çalýþmanýn amacý Mersin ili Mezitli Ýlçesi genelinde Dünya Saðlýk Örgütü Yaþam Kalitesi Ölçeðini kullanarak saðlýk eþitsizliklerinin ortaya çýkmasýnda etkili olan kýrýlma noktalarýný ortaya koymaktýr. 18 yaþ ve üstündeki nüfusa mahalle bazýnda mahalle nüfusu, yaþ grubu ve cinsiyet gözetilerek uygulan toplam 1083 anket sonucunda bedensel, psikolojik, sosyal ve çevresel alan puanlarý açýsýndan bireyin mensup olduðu sosyal sýnýfý belirleyen tüm deðiþkenlerin yaþam kalitesi ölçeði üzerinde tanýmlayýcý etkisi olduðu gözlenmiþtir. Buna karþýn yaþanýlan mahallenin yaþam kalitesi ölçeði üzerinde doðrudan bir etkisi yoktur. Ancak mahallelerin homojen alanlar olmadýðý düþünüldüðünde, ayný mahalle içindeki mekânsal nitelik farklýlaþmalarý (saðlýk hizmetlerine kolay eriþim, yeterli yeþil alan varlýðý, yeterli gölgelik alan varlýðý) yaþam kalitesi alan puanlarýný etkilemektedir. Buna ek olarak bazý konut kullaným kolaylýklarý da (konutun mülkiyeti, konutta kullanýlan ýsýnma biçimi, evdeki oda sayýsý, evde kullanýlan içme suyu kaynaðý, konutu kullanma süresi) yaþam kalitesi alan puanlarý üzerinde fark yaratan bir etkiye sahiptir. Dolaysýyla bireyin sýnýfsal konumu hem doðrudan hem de konutun kullaným kolaylýklarý ve çevresel olanaklar gibi dolaylý yollardan yaþam kalitesi ölçeðini etkilemektedir.

Sosyo-mekansal ayrýþma, kentler için her zaman büyük bir olgu olmuþtur ve kentlerin sosyal ve mekansal çevresi küreselleþme temelli hegemonyaya paralel olarak dönüþürken ve yeniden yapýlanýrken daha da önem kazanmaktadýr. Bu çalýþma, Ankara ilinde eðitimin sosyo-mekansal ayrýmýnýn 2008’den 2014’e kadar 478 Ankara mahallesi için ve sýrasýyla birincil, ikincil ve üçüncül olmak üzere üç eðitim seviyesi için tartýþýlmasýný maçlamaktadýr. Bu kapsamda, tüm eðitim düzeylerinin mekansal daðýlýmý ve mekansal baðýmlýlýðý analiz edilmiþtir. Sonrasýnda, tüm eðitim seviyelerinin mekansal daðýlýmý ve mekansal baðýmlýlýðýn mekansal olarak nasýl deðiþtiði tahmin edilmiþtir. Mekansal veri analizleri, mekansal ayrýþma yöntemleri ve mekansal istatistik yöntemleri gibi ileri mekansal analizler, Ankara’da eðitimsel ayrýmcýlýðýn mekansal dinamiklerini ortaya çýkarmak için kullanýlmýþtýr. Bu çalýþma, önemli sonuçlarý ortaya koymaktadýr (i) her eðitim seviyesinin farklý eðilimlere sahiptir ve sosyo-mekansal ayrýþmada mekansal baðýmlýlýk paternleri belirgindir, (ii) yüksek öðretim eðitim seviyesinin hýzlý bir düþüþ eðilimine sahiptir, (iii) güney-kuzey düalizminin yeniden yapýlanmýþtýr.

Kentsel taþýmacýlýkta önemli bir yeri olmasýna raðmen minibüs ve ara toplu taþýma sistemleri Türk yazýnýnda yeterince yer bulamamýþtýr. Ýhtiyaçlarý karþýlan(a)mayan ve hýzla büyüyen kentsel nüfusun ihtiyaçlarýna cevap olarak ortaya çýkan minibüs taþýmacýlýðý, kendiliðinden ve enformel geliþen bir kent kültürüne de ýþýk tutmasý açýsýndan önemlidir. Doðasý gereði belirsizlik ve kuralsýzlýðýn etkin olduðu minibüs taþýmacýlýðý kiþisel güvenlik ile ilgili kaygý ve korkularý arttýrýcý etkiye sahiptir. Bu makale, Ocak ve Þubat 2018’de gerçekleþtirilen odak grup çalýþmalarýnda elde edilen veriler ýþýðýnda güvenlik algýsý ve güvenlik algýsýný etkileyen etmenleri ortaya çýkarmayý hedeflemektedir. Bu çalýþma güvenlik algýsýnýn; bir sistemin nasýl çalýþtýðýnýn ve özgün niteliklerinin anlaþýlmasý için anahtar nitelikte olduðunu savunmaktadýr. Çalýþma bulgularý, görüntü ve konforun güvenlik algýsýný etkileyen önemli faktörler olduðunu ortaya koymuþtur. Görsel, iþitsel ve kokusal uyaranlar minibüsün özel bir iþletme olduðunu vurgular nitelikte olduðundan yolcular minibüste, bir toplu taþýma sisteminde özel mekan kurgusuna maruz kalmakta, bu da güvenlik algýlarýný olumsuz etkilemektedir. Çalýþmadan elde edilen bir önemli bulgu da katýlýmcýlarýn minibüs taþýmacýlýðýný tercih deðil mecburiyet olarak tarif etmeleri ile ilgilidir. Odak grup tartýþmalarýnýn açýk bir þekilde ortaya koyduðu üzere katýlýmcýlar kendi korku ve rahatsýzlýklarýný hafifletebilmek için stratejik taktikler geliþtirmekte, yolculuklarý ile ilgili hal ve tavýrlarýný; inmesi gereken durakta inmemek, seyahat zamanlamasýný deðiþtirmek gibi güvenlikle ilgili yeni kýrýlganlýklar geliþtirmelerine sebep olan belirli deðiþiklikler yaparak modifiye etmektedirler. Esneklik, büyüklük ve sunduðu hizmet açýsýndan deðerlendirildiðinde minibüs taþýmacýlýðýnýn potansiyelleri olduðu kadar zayýf yönleri de bulunmaktadýr. 32 milyon günlük yolculuk hacmi olan metropoliten bir þehirde, basit bir arz-talep dengesine dayalý olarak geliþmiþ enformel bir sistemin dinamiklerini anlamak önemlidir. Minibüs taþýmacýlýðý, yolcu taleplerini, kentin mekânsal sýnýrlýlýklarýný ve ulaþým planlamasý mekanizmalarýný anlamak için önemli bir araþtýrma sahasýdýr. Minibüs taþýmacýlýðýnýn iyileþtirilmesine yönelik çalýþmalar verimli olmayacaktýr; ancak bu sistemin derinlemesine bir analizinin yapýlmasý, mevcut toplu taþýma sistemlerinin geliþtirilmesi için bir araç olma potansiyeli taþýmaktadýr.

Bu çalýþma, turizm odaklý bir geliþim senaryosunda turizmden herhangi bir fayda saðlayamayacak kadar karar verme sürecinden soyutlanabilen yerel iþletmelerin turizm geliþmesine yönelik tavýr ve tutumlarýný görünür kýlmayý hedeflemektedir. Bu amaçla Ýstanbul’un önemli doðal ve kültürel kaynaklarýndan biri olan Boðaziçi Bölgesi’ndeki eðlence, yiyecek ve içecek hizmeti veren yerel iþletmelere anket uygulanmýþtýr. Araþtýrmanýn evrenini Boðaziçi Bölgesi’nde soyut ve somut kültürel mirasý ve doðal mirasý ile ön plana çýkan 26 mahalledeki iþletmeler oluþturmuþtur. Ýþletmelerin turizm müdahalelerine karþý davranýþ ve tutumlarýný ölçebilmek için elde edilen veriler Temel Bileþenler Analizini (TBA), “Aðýrlýklandýrýlmýþ Doðrusal Kombinasyon Yöntemi (WCL)” kullanýlarak analiz edilmiþtir. Bu analizler sonucu, yerel iþletmelerin turizm odaklý davranýþ ve tutumlarýný belirleyen yedi adet faktör belirlenmiþtir. Bu faktörler “turizm odaklý stratejiler”, “turizmin algýlanan olumlu etkileri”, “rekabetçi çevre koþullarý”, “sosyo- ekonomik çevre koþullarý”, “yere baðlýlýk”, “sosyo kültürel çevre koþullarý“, turizmin algýlanan olumsuz etkileri” olarak adlandýrýlmýþtýr. Yerel iþletmelerin turizme karþý davranýþ ve tutumlarýný belirleyen en önemli faktörün “turizm odaklý stratejiler” olduðu görülmüþtür. Sonuç olarak yerli ve yabancý giriþimcileri kente çekmek üzere yapýlan müdahalelerin mahalledeki sosyo-ekonomik ve fiziki dokusunda bir deðiþim meydana getireceði ve bu deðiþimin mahallenin özgün kimliðinin de deðiþmesine ve hatta hem mahalle sakinlerinin hem de yerel iþletmelerin giderek yerlerinden edilmelerine neden olan bir soylulaþma sürecini tetikleyeceði unutulmamalýdýr. Bu ise kent hakký ve yerel kimlikle ilgili pek çok problemi de beraberinde getirecektir. Bu çalýþma, sürdürülebilir ve adaletli bir kentsel geliþme için yerel halký ve yere özgü deðerleri gözeten kamu politikalarýna ihtiyaç olduðunu ortaya koymaktadýr.

Bir kentin zaman içerisinde uðradýðý deðiþimin, geliþme yönünün ve arazi kullanýmlarýndaki deðiþim eðilimlerinin simülasyonlarla belirlenmesi ile geleceðe yönelik tahminler yapmak etkili bir planlama çalýþmasýnda oldukça önemlidir. Mevcut literatürde, kentlerin çevreye yayýlýmý; Hücresel Öziþlem, Çok Ajanlý Sistemler, Yapay Sinir Aðlarý gibi karmaþýk sistem modelleme teknikleri ile modellenmektedir. Hücresel Öziþlem bu yöntemlerin en çok uygulananlarýndan biridir. Kentsel mekanýn zamanda uðradýðý deðiþim ve CBS’de Hücresel Öziþlem (HÖ) yöntemiyle tahminlenmesi önemi artan bir konu olmuþtur. Ülkemiz gündeminde yer alan köprü, tüp geçit, vb. projelerin kendileri kadar önemli ekonomik, sosyal ve çevresel etkileri vardýr. Özellikle bu tür mega-projelerin kentsel rantlara olduðu kadar, planlama süreçlerine de olumlu/olumsuz ikincil ve sinerjik etkileri bulunmaktadýr. Bu tür etkilerin gelecekte ne olacaðý da planlama açýsýndan ayný derecede önemlidir. Ancak, mega-projelerin kentsel ranta söz konusu yöntemle etkisinin ele alýnmasý oldukça yenidir. Rayiç bedel ve rantý belirleyen parametreler hakkýnda emlakçý görüþleri veri alýnarak Ýzmir Ýnciraltý’ndan geçmesi planlanan Ýzmir Körfez Tüp Geçiþ Projesinin (ÝKTG) HÖ ile üç olasý senaryo bazýnda ve 2016’dan sonra beþer yýllýk dönemlerde rant etkileri simüle edilmiþtir. Yöntemin iþleyiþ sýnamasý yapýlmýþ, Ýnciraltý bölgesindeki rantlarýn geleceðe iliþkin verisi üretilmiþtir. ÝKTG’nin, bölgenin hangi noktalarýna güçlü etkide bulunabileceði gözlemlenmiþtir. Böylece, büyük projelerin olasý rant etkisi ile ilgili planlamanýn yararlanabileceði ve ileride yazýlýma dönüþtürülebilecek elveriþli bir araç geliþtirilmiþtir.